«Το πάρκο Αλκαζάρ & η συνοικία του Πέρα Μαχαλά (Μέρος A)»

 

Συνεχίζοντας το οδοιπορικό μας στην παλιά Λάρισα θα περιηγηθούμε σε δυο σημεία της πόλης άρρηκτα συνδεδεμένα μεταξύ τους και με τον υπόλοιπο ιστό της πόλης. Στην περιοχή του Αλκαζάρ και στη συνοικία του Πέρα Μαχαλά.

Η συνοικία του Πέρα μαχαλά ή Βλαχομαχαλά, λόγω του εντοπισμού βλαχόφωνου πληθυσμού από τα μέσα του 19ου αιώνα και μετά, βρίσκεται στην αριστερή όχθη του Πηνειού. Είναι καθαρά μια συνοικία χριστιανική με ελληνικό όνομα. Η ονομασία Πέρα προήλθε από τον εντοπισμό της, που σημαίνει αντίπερα της πόλεως. Από τις αρχές του 19ου αιώνα, όταν η Λάρισα άρχισε σταδιακά να εποικίζεται από χριστιανικό πληθυσμό, ο οποίος ήταν εγκατεστημένος πιο πριν σε ορεινές περιοχές από τον φόβο των Οθωμανών κατακτητών, μία από τις συνοικίες της πόλης όπου εγκαταστάθηκαν ήταν και ο Πέρα μαχαλάς. Πολλοί πιστεύουν ότι η εν λόγω συνοικία είναι σχετικά νέα, όμως υπάρχουν έμμεσες αναφορές για την παρουσία της από τα μέσα του 17ου αι. και άμεσες από τις αρχές του 18ουαιώνα και μετά.

Henry Holland γκραβούρα του 1812. Συλλογή “Ελληνική Βιβλιοθήκη – Κοινωφελές Ίδρυμα Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης”

Άποψη του Πηνειού με την πέτρινη γέφυρα, στα δεξιά μας το μεγαλύτερο τέμενος της πόλης το τζαμί του Χασάν Μπέη και στο βάθος ο λόφος Ακροπόλεως με τις παραποτάμιες  κατοικίες του Τρανού Μαχαλά της συνοικίας των Χριστιανών, ενώ στο βάθος της εικόνας και σε απόσταση προβάλλει αμυδρά ο όγκος της Όσσας. Από την αριστερή πλευρά, παραποτάμια, δεσπόζει η μονή του τάγματος των Μεβλεβήδων, σύμφωνα με τον Θεοδ. Παλιούγκα, των γνωστών και ως στροβιλιζόμενων Δερβίσηδων, η οποία κτίστηκε πιθανότατα στα μέσα του 17ου αιώνα και ονομαζόταν Mevlevihane.

Ο Πηνειός & ο Πέρα Μαχαλάς κατά την περίοδο της πλημμύρας του 1901. Λεπτομέρεια από το χρωμολιθόγραφο επιστολικό δελτάριο αρ. 5  του Γεωργίου Βελώνη .

Οι συνοικίες Πέρα μαχαλάς και Ταμπάκικα και κατά δεύτερο λόγο ο Παράσχου μαχαλάς (Αγίου Αθανασίου), επειδή υψομετρικά ήταν από τις χαμηλότερες συνοικίες της Λάρισας, κατά τις μεγάλες βροχοπτώσεις που υπερχείλιζε ο Πηνειός, κατακλύζονταν από νερά τα οποία επέφεραν όχι μόνον υλικές ζημιές, αλλά και θανάτους. Η φωτογραφία αποτυπώνει την πλημμύρα του 1901 και τον Πέρα Μαχαλά. Η συνοικία είναι μικρή σε έκταση και περιορίζεται στον χώρο αριστερά του δρόμου που οδηγεί στη Γιάννουλη. Μετά το καφωδείον «Απόλλων» και τα σπίτια που φαίνονται αριστερά, στο μέσο της βλέπουμε  το ναό του Αγίου Χαραλάμπους υπό κατασκευήν (δεν έχει ολοκληρωθεί ο τρούλος) ενώ πίσω του διαγράφονται οι τεράστιες πλημμυρισμένες εκτάσεις.

Χαρακτηριστική είναι η αναφορά της εφημερίδας «Μικρά» της Λάρισας, στο φύλλο της 16ης Ιουνίου 1919: «…γίνονται κάποτε μικροί κατακλυσμοί εις τούτο το μέρος τον χειμώνα, όταν η Σαλαμβριά ξεχειλίζει, από τον οποίον κατακλυσμόν πειράζεται πολύ και ο Πέρα Μαχαλάς της Λαρίσσης…». Το φαινόμενο αυτό προβλημάτιζε για χρόνια τις τοπικές αρχές, οι οποίες πριν ακόμη γίνουν τα αντιπλημμυρικά έργα, προσπαθούσαν με προσωρινά μέτρα να αντιμετωπίζουν τις καταστροφές. Διαβάζουμε σε εφημερίδα της Λάρισας του 1919: «…υπεβλήθησαν χθες εις την Νομαρχίαν μελέται της επισκευής των σφαγείων, της αποξηράνσεως του έλους Πέρα Μαχαλά και της επισκευής δύο οδών εν τη συνοικία «Πέρα Μαχαλά», αι οποίαι άμα βρέχει μεταβάλλονται εις λίμνας και είναι εντελώς αδιάβατοι». [1]

Τελετή κατάδυσης του Σταυρού από την γέφυρα του Πηνειού. Χρονολογία: περίπου 1905. Αρχείο του Γιάννη Ρούσκα

Πλήθος κόσμου αποτυπώνεται στην αριστερή όχθη του Πηνειού, όπως και στη γέφυρα. Στο τέλος της γέφυρας αριστερά διακρίνεται ένα κτίριο με μια μεγάλη αυλή. Σ΄αυτό το κτίριο στεγαζόταν το Θέατρο Γκουλιάμα και Νωλέσσα από το 1889, το οποίο είχε αφήσει εποχή στον ανδρικό πληθυσμό της Λάρισας από τους θιάσους με ξένες καλλιτέχνιδες που παρουσίαζε επί σκηνής. Μεταξύ των θιάσων που αφήσαν εποχή αναφέρονται, ο ιταλοελληνικός θίασος ποικιλιών Ανδρέα Φορμεντίνι, ο κωμειδυλλιακός θίασος Παντελή Παντελιάδου, ο θίασος Ρέντζου, και άλλοι.”

Το ρωμαντικόν Αλκαζάρ της Λαρίσσης. Η φωτογραφία δημοσιεύτηκε στην Αθηναϊκή εφημερίδα “Ελλάς” το 1908.

Το Αλκαζάρ επί  Τουρκοκρατίας ήταν ένας χέρσος τόπος, ονομαζόταν Μπελεντιέ Μπαχτσέ (δημόσιος κήπος). Στο χώρο αυτό πολλές φορές στρατοπέδευαν σε σκηνές, τμήματα του Οθωμανικού στρατού, όπως και τμήμα του Ελληνικού Πυροβολικού αμέσως μετά την απελευθέρωση του 1881.

Γέφυρα Πηνειού – Το τουρκικό στρατιωτικό νοσοκομείο. Χρονολογία: την ημέρα της απελευθέρωσης της Λάρισας στις 31/8/1881 ή 1~2/9/1881. Φωτογράφος: με επιφύλαξη πρέπει να είναι του Γεωργίου Φεχτσή (Βόλος), ο οποίος από το 1965 έως τις αρχές του 1900 διατηρούσε φωτογραφεία, εκτός από το Βόλο, στη Λάρισα και στα Τρίκαλα.

Όπως αναφέρει ο Λαρισαίος δημοσιογράφος Θρασύβουλος Μακρής: «εις το Αλκαζάρ υπήρχε μέγα κτίριον χρησιμεύων ως Νοσοκομείον, εις το οποίον κατόπιν διαταγής του Οθωμανού διοικητού νοσηλεύονταν και Χριστιανοί, τους οποίους φρόντιζαν εναλλάξ οι νεαροί τότε γιατροί Αστεριάδης, Ζαρμάνης, Θεοχαρίδης και Μακρίδης. Στο μέρος δε όπου σήμερα υπάρχει ένα κενοτάφιο των πεσόντων του κατά την οπισθοχώρησιν του 1897, οι Οθωμανοί εκτελούσαν τους καταδικαζόμενους εις θάνατον, ρίχνοντας τους επάνω σε αιχμηρούς σιδηρούς πασσάλους…»

Πάρκο Αλκαζάρ στη Λάρισα ο κεντρικός διάδρομος. Χρονολογία: 1917~18. Φωτογράφος  Φραγκούλης Καλουτάς από τη Σύρα.

Αμέσως μετά της προσάρτηση της Λάρισας στο Ελληνικό κράτος, το Αλκαζάρ δενδροφυτεύτηκε από το 1ο Τάγμα Σκαπανέων του Στρατηγού Θεοδ. Γρίβα (που μετά το πέρας της κατάληψης της πόλης μας αντικατέστησε τον Στρατηγό Σκαρλ. Σούτσο) με λεύκες και πλατάνια. Η δενδροφύτευση συνεχίστηκε  και μετά το 1882 από ένα σωματείο με την επωνυμία «Φιλοδασική Ένωσις», που ίδρυσε στη Λάρισα η βασίλισσα Όλγα, σε συνεργασία με το Δήμαρχο Ζαρμάνη και τη συνδρομή του Στρατού, η οποία και βάφτισε τον χώρο αυτό σε «Άλσος των Νυμφών». Για αυτό τον σκοπό η Δημοτική Αρχή ενέκρινε πίστωση 5.000 δρχ, όπως και το 1883 που ενέκρινε ποσά για την ανέγερση καφενείου και παραπήγματος για την Φιλαρμονική Μουσική της πόλης, για την  οποίαν επιπλέον κατασκεύασε και μια ωραιοτάτη εξέδρα, στην οποία κατά διαταγήν του στρατηγού η μουσική παιάνιζε τρεις φορές την εβδομάδα.» [2]

Λάρισσα-Αναθηματική στήλη ’97. Φωτογράφος: Fr. Caloutas (Φραγκούλης Καλουτάς – Σύρος).

Φωτογραφία του 1916~17, δυο στρατιωτών μπροστά από την αναθηματική στήλη που είχε στηθεί στην μνήμη των πεσόντων στις μάχες του «ατυχούς» ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897. Στη βάση του αναγράφονται τα εξής: «Εις μνήμην των εν Θεσσαλία πεσόντων αξιωματικών και οπλιτών κατά τον πόλεμο του 1897. Αφιερούσιν οι αξιωματικοί» και υπάρχει η υπογραφή του δημιουργού, του γλυπτού «Γ. Ξενάκης εποίει».

Το μνημείο στήθηκε στην αρχή του άλσους του Αλκαζάρ, αμέσως δεξιά μετά τα σκαλοπάτια που οδηγούν στον κεντρικό δρόμο και συμβολικά κοντά στην μεγάλη γέφυρα του Πηνειού. Αποτελούσε για μεγάλο διάστημα το επίσημο Ηρώο της πόλεως μέχρι τη δεκαετία του ‘60, όταν στήθηκε το σημερινό Ηρώο στον χώρο του Λόφου του Φρουρίου. Σήμερα η κατάσταση του μνημείου δεν είναι καλή. Έχει σημαντικές φθορές. Ενώ η απαξιωτική θέση που του επιφυλάξαμε, δίπλα στις δημόσιες τουαλέτες, δεν τιμά καθόλου το σκοπό για τον οποίο ανεγέρθη. Ίσως θα πρέπει να αναλάβουμε μια πρωτοβουλία ως πολίτες και να ζητήσουμε από τη Δημοτική Αρχή να το να το συντηρήσει  και να το μεταφέρει σε πιο περίοπτη θέση.

Η Δ’ Γυμνασίου Λαρίσης στο εξοχικό κέντρο “Κιβωτό”. Χρονολογία: 1928.

Το κέντρο «Κιβωτός» βρισκόταν πέρα από την περιοχή του Αλκαζάρ, στον κήπο Παπασταύρου. Ο κήπος καταλάμβανε το χώρο ανάμεσα από την αριστερή κοίτη του Πηνειού έως τα όρια του πάρκου Αλκαζάρ. Στο χώρο όπου σήμερα βρίσκεται η συνοικία Αλκαζάρ. Στην ουσία η περιοχή ήταν ένας μεγάλος λαχανόκηπος ιδιοκτησίας του Κων. Παπασταύρου. Οι παλιοί Λαρισαίοι, τις ηλιόλουστες χειμωνιάτικες Κυριακές, μετά τον εκκλησιασμό, και τις ζεστές βραδιές του καλοκαιριού, συνήθιζαν να επισκέπτονται τη συγκεκριμένη περιοχή.

Μετά τη βόλτα κατέληγαν, συνήθως, στο διπλανό με τον κήπο του Παπασταύρου ταβερνάκι, το οποίο ονομαζόταν «Κιβωτός», όπου γεύονταν την παραγωγή του λαχανόκηπου και άλλα εδέσματα. Είναι ενδιαφέρον να μάθουμε γιατί το συγκεκριμένο εξοχικό κέντρο ονομάσθηκε «Κιβωτός». Κατά τη διάρκεια μιας μεγάλης πλημμύρας στη Λάρισα περί τα τέλη της δεκαετίας του 1920, ο δημοσιογράφος Ευάγγελος Τσιρόπουλος, που ήταν τότε διευθυντής στην τοπική εφημερίδα «Ελευθερία», περιέγραψε ως εξής την κατάσταση που επικρατούσε στην πέραν του Αλκαζάρ περιοχή, η οποία σημειωτέον ότι τότε ήταν επίπεδη, άδενδρη και χωρίς οικήματα, εκτός από το μικρό κεντράκι: «Ολόκληρον το πεδίον του “Αλκαζάρ” εκαλύφθη υπό υγράν σινδόνην, ήτις εξετείνετο μέχρι του αγροκτήματος Χαροκόπου. Τα πάντα είχον καλυφθεί από τα πλημμυρίσαντα ύδατα και εν τω μέσω της σχηματισθείσης απεράντου λίμνης επρόβαλεν, ως η Κιβωτός του Νώε, το εξοχικόν κέντρον παρά τον κήπον Παπασταύρου». [3] Μεταπολεμικά στη θέση της «Κιβωτού» λειτούργησε το εξοχικό κέντρο «Ο Τζίμης».

Ο παππούς μου Θωμάς Κυριάκος στο Αλκαζάρ τη δεκαετία του 1930.

Συνεχίζεται…

Θωμάς Ζ. Κυριάκος

thomask.larissa@gmail.com
Μέλος  της Φωτοθήκης Λάρισας

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[1] Ιχνηλατώντας την παλιά Λάρισα, Ο Πέρα Μαχαλάς – Α’, Νικόλαος Αθ. Παπαθεοδώρου, εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ» 20 Ιανουαρίου 2016.

[2] Ζιαζιάς Γεώργιος, «Η Λάρισα από την απελευθέρωση μέχρι το 1950», κεφάλαιο 10, σελ. 72-73

[3] Ο Κωνσταντίνος Παπασταύρου γεννήθηκε το 1855 στη Ζίτσα  της Ηπείρου. Σπούδασε φαρμακοποιός στην Αθήνα και στην αρχή εγκαταστάθηκε επαγγελματικά στα Ιωάννινα, όπου έκανε οικογένεια νεότατος. Είχε όμως την ατυχία να χάσει νωρίς τη γυναίκα του. Μετά το 1881, για να αποφύγει τις διώξεις των Τούρκων ήλθε στη Λάρισα, όπου το 1882 άνοιξε Φαρμακείο. Εδώ παντρεύτηκε σε δεύτερο γάμο την Αμαλία Χρυσοχόου, που είχε και αυτή καταγωγή από την Ζίτσα. Η Αμαλία βρισκόταν στη Λάρισα από την περίοδο της τουρκοκρατίας και είχε διατελέσει δασκάλα στο Σχολείο Θηλέων της Λάρισας. Ιχνηλατώντας την παλιά Λάρισα, «Ο ΚΗΠΟΣ ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΥ», Νικόλαος Αθ. Παπαθεοδώρου Δημοσίευση στην εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ» στις 13 Δεκεμβρίου 2017.  

Δημοσιεύθηκε στη Larissapress στις 30/3/2020