ΤΟΠΟΣ & ΜΝΗΜΗ - “Η μνήμη της πόλης - Σπαράγματα ψυχής στη Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας-ΜουσείοΓ.Ι. Κατσίγρα”

 

«Terra incognita»…μοιάζει για μας σήμερα, η εικόνα της Λάρισας του Απριλίου του 1941. Αυτή που αντίκρισαν οι Γερμανοί κατακτητές τη Μεγάλη Παρασκευή στις 19 Απριλίου του 1941 όταν εισήλθαν στην πόλη, δίπλα από την ανατιναγμένη γέφυρα του Αλκαζάρ. Η έμπνευση του υπουργού προπαγάνδας του Χίτλερ Γιόζεφ Γκαίμπελς να προμηθεύσει τους Γερμανούς στρατιώτες με φωτογραφικές μηχανές, είναι η αρχική αιτία να γίνει αυτή η έκθεση και το λεύκωμα του Δήμου Λαρισαίων.

Οι Γερμανοί λοιπόν και με βάση οδηγίες που είχαν, έβγαζαν πολλές φωτογραφίες στην κατεχόμενη Ελλάδα. Δύσκολο για τους Έλληνες να το κάνουν αυτό γιατί, δεν είχαν φωτογραφικές μηχανές, ούτε και φιλμ, αλλά τους απέτρεπε και ο φόβος να συλληφθούν, επειδή οι κατοχικές δυνάμεις απαγόρευαν τη λήψη φωτογραφιών σε δημόσιο χώρο. Οι στρατιώτες τραβούσαν κυρίως φωτογραφίες γι' αυτά που τους προκαλούσαν την προσοχή και όχι τόσο για λόγους προπαγάνδας.

Οδός Ολύμπου στοχώρο της παλιάς Δημοτικής Αγοράς. Απρίλιος 1941.

Το ρόλο αυτό τον έπαιξαν άλλοι εντεταλμένοι των διαφόρων υπηρεσιών του Χίτλερ. Oι γερμανικές  φωτογραφίες έχουν μια μοναδικότητα. Αποτυπώνουν αυθεντικά τη ζωή μέσα στο σιδερόφραχτο στράτευμα, τα προβλήματα που συναντούσαν από τις ενέργειες Ελλήνων και συμμάχων να τους καθυστερήσουν και πέραν της στρατιωτικής και ιστορικής αξίας, αρκετές αποτυπώνουν και λαογραφικά στιγμιότυπα της χώρας που βίαια υπέταξαν, όπως και καθημερινές στιγμές της ελληνικής υπαίθρου του 1941.

 

Το καλοκαίρι του 2017 ο Δήμος Λαρισαίων ζήτησε την συνδρομή της Φωτοθήκης, αρχικά για να εκτιμήσει την σπουδαιότητα του αρχείου του συλλέκτη κ. Βύρωνα Μήτου και στη συνέχεια για να ψηφιοποιήσει, να τεκμηριώσει και στη συνέχεια να αναλάβει με την συνδρομή της Δημοτικής Πινακοθήκης Λάρισας να παρουσιάσει στο κοινό της πόλης μέσω της έκθεσης «Η μνήμη της πόλης. Λάρισα ΚΑΤΟΧΗ- ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ 1941-1944».

Πριν όμως αναφερθώ στο ιστορικό της απόκτησής τους, θα ήθελα να κάνω μια μικρή αναφορά στην ομάδα της Φωτοθήκης. Η Φωτοθήκη δημιουργήθηκε πριν 10 χρόνια περίπου, τον Οκτώβριο του 2015, από μια ομάδα Λαρισαίων οι οποίοι μεμονωμένα μέχρι εκείνη τη στιγμή συγκέντρωναν φωτογραφίες, χαρακτικά, βιβλία κ.α. αντικείμενα ή αρχεία με κύριο αντικείμενο τη Λάρισα και την ευρύτερη περιοχή. Η ομάδα μας ανήκει στον Όμιλο Φίλων Θεσσαλικής Ιστορίας. Ξεκίνησε αρχικά με έξι άτομα τους: Γιώργο Γραβάνη, Αχιλλέα Καλτσά, Θωμά Κυριάκο, Θανάση Μπεχταβέ, Νικόλαο Παπαθεοδώρου και Βαγγέλη Ρηγόπουλο, ενώ το επόμενο διάστημα ενσωματώθηκαν στην ομάδα μας οι: Παναγιώτης Δομούζης, Δημόκριτος Ζερβάκης , Σπύρος Μπαρμπούτης, Γιώργος Τράντας και Γιώργος Χατζούλης. Δυστυχώς εδώ και  μερικές εβδομάδες η Φωτοθήκη πενθεί για την απώλεια ενός συνοδοιπόρου της. Ενός καλού ανθρώπου, εργατικού, καλού οικογενειάρχη, που όλη του ζωή συνέλεγε σαν μυρμήγκι ότι του κινούσε το ενδιαφέρον για την τοπική ιστορία, για την διατήρηση της ιστορικής μνήμης, όχι μόνο της Λάρισας αλλά και της ευρύτερης περιοχής. Θρηνεί για την απώλεια του Θανάση Μπετχαβέ που αποχαιρετήσαμε στα τέλη Αυγούστου. Οι συναντήσεις της Πέμπτης δεν θα είναι πια ίδιες χωρίς τον κ. Θανάση.

Στόχος της Φωτοθήκης είναι η ανεύρεση, ταυτοποίηση και παρουσίαση όλου του διάσπαρτου υλικού που υπάρχει για τη Λάρισα και την ευρύτερη περιοχή της μέσω δημοσιεύσεων, εκθέσεων, βιβλίων και άλλων δραστηριοτήτων για να προβάλλουμε την ιστορία της πόλης μας.
 
Μέχρι στιγμής έχουμε συγκεντρώσει έναν αρκετά μεγάλο αριθμόφωτογραφιών, σε αυθεντική και ψηφιακή μορφή, που χρονολογικά η αφετηρία τους είναι περίπου το 1881, χρονολογία απελευθέρωσης της Λάρισας από τους Τούρκους και φτάνουν μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1980  όταν η πόλη μας έχει πάρει περίπου την μορφή που γνωρίζουμε σήμερα. Το υλικό που συγκεντρώνουμε και διαρκώς αυξάνεται με τις δωρεές αρχείων από φίλους της Φωτοθήκης ή τις αγορές που κάνουμε μέσω διαδικτύου και οίκων δημοπρασιών από την Ελλάδα και το εξωτερικό, σκοπεύουμε να το δωρίσουμε στο Μουσείο Πόλης της Λάρισας όταν δημιουργηθεί και ελπίζουμε αυτό να γίνει σύντομα.

Κεντρική πλατεία Λάρισας, η νοτιοδυτική πλευρά. Αρχείο Βύρωνα Μήτου.

Η συλλογή των 416 ψηφιακών φωτογραφιών, τις οποίες απέκτησε ο Δήμος Λαρισαίων από τον συλλέκτη της Θεσσαλονίκης κ. Βύρωνα Μήτο, η οποία αφορά τη Λάρισα και το νομό, χρονολογικά τοποθετείται τις πρώτες ημέρες της εισβολής των κατακτητών και κυρίως τον Απρίλιο του1941. Ελάχιστες προέρχονται από άλλες χρονικές περιόδους της κατοχής(1941-1944) και αυτές αφορούν τα ιταλικά στρατεύματα που έφθασαν στη κατακτημένη από τους Γερμανούς χώρα μας σαν νικητές τώρα, αυτοί οι ηττημένοι του ελληνοαλβανικού μετώπου. Οι εισβολείς τράβηξαν πολλές φωτογραφίες κατά την κάθοδό τους προς τη Λάρισα.

 

ΕίσοδοςΤεμπών, πρόχειρη γεφύρωση. Αρχείο Βύρωνα Μήτου.

Πολλές από την περιοχή των Τεμπών και τους Γόννους και λιγότερες από την Ελασσόνα και τονΤύρναβο. Ο κύριος όγκος όμως αφορά την πόλη της Λάρισας. Οι γέφυρες, τα κτήρια, οι δύο σιδηροδρομικοί σταθμοί, οι πρόχειροι γερμανικοί τάφοι με το γερμανικό Κοιμητήριο και το αεροδρόμιο.

Η κατεστραμμένη γέφυρα του Τυρνάβου. Αρχείο Zamperin. Ιούνιος 1941.

 

Οι Ναζί κατακτητές μπήκαν στην πόλη μας ερχόμενοι από Ελασσόνα-Τύρναβο και βρήκαν την γέφυρα στο χώρο του Αισθητικού άλσους ανατιναγμένη. Πρώτη τους φροντίδα ήταν η πρόχειρη γεφύρωση του ποταμού από την πλευρά του άλσους. Τα μηχανοκίνητα στρατεύματα (τάνκς, κλπ.) πέρασαν κατά κύριο λόγο από τα Τέμπη και τους Γόννους.

                      Αρσάκειο Λάρισας, στη συμβολή των οδών Ασκληπιού & Ηπείρου.                      Αρχείο Βύρωνα Μήτου.

 

Υπάρχουν πολλές φωτογραφίες μέσα από τη Λάρισα. Οι λήψεις τους εστιάζονται στην οδό Μακεδονίας (Βενιζέλου σήμερα), στην περιοχή της Δημοτικής Αγοράς (πλατεία Μπλάνα) και την Κεντρική πλατεία. Ελάχιστες προέρχονται από άλλα σημεία (όπως το Αρσάκειο στη γωνία Ασκληπιού και Ηπείρου, τον σιδηροδρομικό σταθμό και άλλες περιοχές της πόλης μας). Σε μερικές περιπτώσεις οι Γερμανοί στρατιώτες στέκονται θριαμβευτικά είτεατομικά, είτε σε ομάδες πάνω στα ερείπια, για να υποδηλώσουν «την ισχύ της πολεμικής μηχανής του Γ' Ράιχ», αν και στην περίπτωση της Λάρισας οι μεγαλύτερες καταστροφές έγιναν από τον σεισμό της 1ης Μαρτίου1941,όταν καταστράφηκε περίπου το 60~70% των κτιρίων του κέντρου.

Χαρακτηριστικός είναι ο σχολιασμός ενός Γερμανού στρατιώτη στο πίσω μέρος μιας φωτογραφίας που συγκλονίζει και αποκαλύπτει την αλαζονική σκέψη όλων των ομοίων του: «Έτσι δείχνει μια πόλη η οποία ήθελε να αντισταθεί στα στρατεύματα κατοχής μετά την κατάκτησή της!»

Οδός Πανός. Αρχείο Βύρωνα Μήτου.

Κάποιες φωτογραφίες δεν στάθηκε δυνατό να αναγνωρισθούν λόγω της μεγάλης πολεοδομικής αλλαγής της φυσιογνωμίας της Λάρισας. Καταβλήθηκαν προσπάθειες με πολλούς τρόπους για να ταυτοποιηθούν, αλλά δεν κατέστη εφικτό.

Υπάρχουν και πολλές φωτογραφίες με Γερμανούς στρατιώτες έξω από την πόλη. Εδώ αποτυπώνονται ο βαρύς πολεμικός τους εξοπλισμός, αεροπλάνα, τεθωρακισμένα πυροβόλα και άλλα μηχανοκίνητα μέσα, ιδιωτικές στιγμές χαλάρωσης με στρατιωτικές μπάντες και μουσικά όργανα. Οι εικόνες υπαίθριου φαγητού υποδηλώνουν την φροντισμένη επιμελητεία τους, με τα φορητά μαγειρεία να τους ακολουθούν σε μικρή απόσταση. Αυτά ονομαζόντουσαν Gulaschkanone (το καμιόνι του γκούλας). Έτσι τα ήξεραν και οι υπόδουλοι Έλληνες.

                                                      Γόννοι Λάρισας. Αρχείο Βύρωνα 

Αυτό όμως το οποίο τους κεντρίζει περισσότερο το ενδιαφέρον και αποτυπώνονται στο λεύκωμα είναι η καταγραφή εικόνων από την αγροτική και κτηνοτροφική ζωή της ελληνικής υπαίθρου (όργωμα, γνέσιμο, βοσκότοποι) και από την καθημερινή ζωή των αγροτικών οικισμών (ιδιόμορφες βαριές ενδυμασίες, απεικόνιση ναών και θρησκευτικών τελετών, παιχνίδια με τα συμπαθή μεταφορικά τετράποδα, κλπ.). Η ενέργεια του Δήμου  Λαρισαίων να αποκτήσει τη σπάνια αυτή συλλογή αξίζει κάθε επαίνου, γιατί μ'αυτό τον τρόπο αφήνει στις επόμενες γενιές συγκλονιστικές απεικονιστικές μαρτυρίες της πιο πρόσφατης ιστορικής περιπέτειάς της πόλης μας.

Καλύβια Ελασσόνας, Έλληνες Ισραηλιτικής καταγωγής, κατά την περίοδο της καταδίωξης τους                  από τους Γερμανούς. 3ος~4ος1944. Αρχείο Ισραηλιτικής Κοινότητας Λάρισας.

Στις φωτογραφίες της Συλλογής Μήτου προστέθηκαν, οι φωτογραφίες της συλλογής της Φωτοθήκης, της Ισραηλιτικής Κοινότητας Λάρισας, της συλλογής Ζαμπερίν,του Ιστορικού Αρχείου του Δήμου Μάντοβα και της συλλογής Τλούπα. Η παράθεση των φωτογραφιών ολοκληρώνεται με το οριστικό τέλος αυτής της «μαύρης» περιόδου, αποτυπώνοντας την είσοδο των ανταρτών του ΕΛΑΣ στη Λάρισα στις 23 Οκτωβρίου 1944 και τις εκδηλώσεις που ακολούθησαν την επόμενη ημέρα. Με τις φωτογραφίες αυτές αναδύονται από τη μνήμη των μεγαλυτέρων θλιβερές εικόνες που βίωσαν όταν ήταν ακόμα παιδιά και ευαισθητοποιούνται οι νεώτεροι να συνειδητοποιήσουν τις συμφορές που έζησε η πόλη αυτό το διάστημα. Θα έλεγε κανείς ότι αποτελούν μια ελεγεία, ένα θρηνητικό συναξάρι, ένα λυπητερό άσμα μιας ανείπωτης καταστροφής της ερειπωμένης, από τους εχθρικούς βομβαρδισμούς και το σεισμό, Λάρισας.

Παρέλαση ανταρτών στη Λάρισα στις 24/10/1944. Αρχείο Τάκη Τλούπα.

Η έκθεση «Η ΜΝΗΜΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ» μετά από πρόταση της ΦΩΤΟΘΗΚΗΣ και άμεση ανταπόκριση του τότε Διοικητικού Συμβουλίου  της Δημοτικής Πινακοθήκης Λάρισας - Μουσείο Γ.Ι.Κατσίγρα, αποτελεί από το Νοέμβριο του 2018 τη 2η μόνιμη συλλογή της ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗΣ. Δυστυχώς τα τελευταία χρόνια το ενδιαφέρον για την έκθεση έχει ατονήσει, ενώ το λεύκωμα που είχε κυκλοφορήσει τον Οκτώβριο του 2018 έχει εξαντληθεί και χρήζει επανέκδοσης.

Την προσεχή Πέμπτη, 23 Οκτωβρίου, συμπληρώνονται 81 χρόνια από την ημέρα απελευθέρωσης της πόλης από τα Γερμανικά στρατεύματα. Είναι μιας πρώτης τάξεως ευκαιρία να επισκεφθείτε τη Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας - Μουσείο Γ.Ι.Κατσίγρα και να περιηγηθείτε στην έκθεση. Βρίσκεται στο διάδρομο που οδηγεί από το φουαγιέ προς τη Βιβλιοθήκη και τα εργαστήρια.

Θωμάς Ζ. Κυριάκος

Μέλος της Φωτοθήκης Λάρισας
thomask.larissa@gmail.com